Van levenslang naar hoop: De Menendez-zaak in twee rechtsstelsels

In 1996 werden de twee broers veroordeeld voor de moord op hun ouders. Bijna 30 jaar later is er hoop op vervroegde vrijlating. 

Op 20 augustus 1989 werden Kitty en José Menendez dood aangetroffen in hun woning in Beverly Hills. Hun zoons, Erik en Lyle, hadden de politie gebeld en verklaard dat ze bij aankomst hun ouders dood hadden aangetroffen. Aanvankelijk dacht de politie dat het om een maffia-afrekening ging, gezien de gewelddadige aard van de moorden, maar door de uitbundige uitgaven en het feesten van de broers, werd de aandacht op hen gericht. Later bekende Erik de moord bij zijn psycholoog en kort hierna werden de broers aangeklaagd voor moord met voorbedachten rade. De advocaten van de broers beweerden dat ze hadden gehandeld vanuit zelfverdediging, zo voerden ze aan dat de broers al jarenlang emotioneel en seksueel misbruikt werden door hun vader. De aanklagers stelden dat de moord zorgvuldig was gepland en dat de broers hun ouders zouden hebben vermoord met uitzicht op het landgoed en het familiefortuin dat ze zouden erven. 

Na de arrestatie van de broers werden zij apart berecht. Tijdens de processen werd er aandacht besteed aan twee vragen: 

1. Waren de moorden gepleegd uit zelfverdediging of was er sprake van een koelbloedige moord? 

   2. Waren de beschuldigingen van het vermeende misbruik waar of verzonnen?

Tijdens het eerste proces in 1993 was de jury verdeeld over de beschuldigingen van het misbruik, een zogenaamde hung jury. Het leidde daarom niet tot een eenduidig vonnis. In het tweede proces in 1996 werden beide broers veroordeeld voor moord met voorbedachten rade en kregen ze levenslange gevangenisstraffen, zonder kans op voorwaardelijke vrijlating.

Bijna 30 jaar later wordt de zaak heropend door nieuwe bewijzen. Zo is er een brief van Erik uit 1988 waarin hij het misbruik van zijn vader heeft beschreven. Daarnaast is er een getuigenis van Roy Rosello, hij verklaart dat José Menendez zich schuldig heeft gemaakt aan verkrachting in de jaren 80. Roy zou zelf slachtoffer zijn geweest van het misbruik van José. De zaak heeft ook, mede door de populaire Netflix-serie 'Monster', veel aandacht gekregen. Dit had als gevolg dat er veel twijfels ontstonden vanuit de samenleving over de veroordeling van de broers. Veel mensen vinden dat de broers onterecht zijn veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf. De officier van justitie van Los Angeles County, George Gascón, heeft aanbevolen hun vonnissen van levenslang zonder kans op vrijlating te herzien. Indien een rechter deze aanbeveling aanneemt, zouden de broers een straf van 50 jaar tot levenslang kunnen krijgen. Hierdoor zouden ze direct in aanmerking kunnen komen voor een voorwaardelijke vrijlating aangezien ze jonger dan 26 jaar waren ten tijde van de moorden. 

Verschillende wegen naar rechtvaardigheid

Het strafrechtsysteem vormt een essentieel onderdeel van de rechtsstaat en hoewel strafrechtelijke systemen over de hele wereld dezelfde doelen nastreven — zoals vergelding, preventie en rehabilitatie — verschilt de wijze waarop deze doelen worden bereikt aanzienlijk per jurisdictie. 

Het Amerikaanse strafrechtsysteem

Het Amerikaanse strafrechtsysteem is geworteld in het common law-systeem, waarbij jurisprudentie en gewoonterecht een belangrijke rol spelen naast geschreven wetgeving. De structuur van het systeem wordt bepaald door de federale staatsinrichting, wat resulteert in een tweelaags rechtssysteem met federale en staatsrechtbanken. Misdrijven worden behandeld afhankelijk van de aard en locatie van het delict.

Het Amerikaanse strafrechtsysteem is gebaseerd op een accusatoir model, waarbij de nadruk ligt op het proces als een strijd tussen aanklager en verdediging, onder toezicht van een onafhankelijke rechter. De kernprincipes van het systeem zijn het recht op een juryrechtspraak, het recht om geconfronteerd te worden met getuigen en het recht op juridische bijstand. In strafzaken worden verdachten onschuldig geacht totdat hun schuld "buiten redelijke twijfel" is bewezen (proven beyond reasonable doubt).

In het geval van de Menendez-brothers was de werking van het Amerikaanse strafrechtsysteem duidelijk zichtbaar door de prominente rol van de jury in de uitspraak en de complexe rechtsgang met meerdere processen (zogenaamde retrials). Hun zaak, waarin ze werden beschuldigd van de moord op hun ouders, illustreert hoe het rechtssysteem kan reageren op zaken waarin zowel schuldvragen als verzachtende omstandigheden (zoals vermeend seksueel misbruik) een rol kunnen spelen.

Het Nederlandse strafrechtsysteem 

Het Nederlandse strafrechtsysteem is geworteld in het civil law-systeem, waarbij de nadruk ligt op geschreven wetgeving, zoals het Wetboek van Strafrecht en het Wetboek van Strafvordering. Jurisprudentie speelt een aanvullende rol, maar rechterlijke uitspraken hebben in principe geen bindende werking voor andere zaken, zoals in een common law-systeem. Dit betekent dat rechters primair uitgaan van de wet en slechts in mindere mate afhankelijk zijn van eerdere uitspraken.

De structuur van het strafrechtssysteem in Nederland is centraal georganiseerd. Er is geen onderscheid tussen federale en regionale rechtbanken, zoals in de Verenigde Staten. Het systeem kent drie lagen: de rechtbank, het gerechtshof (voor hoger beroep), en de Hoge Raad (voor cassatie, waarbij alleen de toepassing van het recht wordt beoordeeld). Strafzaken worden in eerste aanleg behandeld door de rechtbank, waarbij misdrijven meestal voor de meervoudige strafkamer komen, die bestaat uit ten minste drie rechters. Alle strafzaken vallen onder de landelijke Nederlandse wetgeving, wat zorgt voor meer uniformiteit in strafzaken door het hele land.

Het Nederlandse strafrechtsysteem werkt volgens een inquisitoir model. Hier speelt de rechter een actieve rol in de waarheidsvinding. In plaats van een jury wordt de uitspraak gedaan door rechters, die de feiten onafhankelijk onderzoeken en interpreteren in het licht van geldende wetgeving.

Een ander belangrijk verschil is hoe strafrechtelijke zaken worden behandeld: in Nederland is er minder ruimte voor mistrials of hung juries (zoals bij de Menendez-zaak). In Nederland bestaat dit concept niet, omdat het rechtssysteem geen jury's gebruikt tijdens strafprocessen. Hier wordt de uitspraak altijd gedaan door rechters. De uitspraak van de rechters in Nederland wordt doorgaans als finaler beschouwd, wat kan leiden tot minder langdurige rechtsgangen. Als er in Nederland procedurele fouten worden gemaakt of als de zaak om een andere reden niet correct is verlopen, kan er wel sprake zijn van een heropening van de zaak of een hoger beroep, maar dat is niet hetzelfde als een "hung jury" of "mistrial" in de Verenigde Staten.

De Menendez Brothers-zaak: een rechtsvergelijking

Als de zaak van de Menendez-brothers in Nederland zou hebben plaatsgevonden, zouden enkele belangrijke aspecten anders zijn geweest:

Ten eerste, er zou geen sprake zijn geweest van een jury. De zaak zou zijn beoordeeld door een panel van ten minste drie rechters. Dit zou mogelijk een ander perspectief hebben opgeleverd, vooral omdat rechters doorgaans minder gevoelig worden geacht voor emotionele argumenten, zoals die met betrekking tot het beweerde misbruik door de ouders van de twee broers.

Ten tweede, de verzachtende omstandigheden. In Nederland wordt meer nadruk gelegd op de context van de misdaad. De verdediging zou mogelijk sterker hebben ingezet op het vermeende misbruik en de psychologische effecten hiervan, met kans op een lagere straf of zelfs ontslag van alle rechtsvervolging wegens een geslaagd beroep op strafuitsluitingsgronden zoals noodweer(exces) of psychische overmacht.

Ten slotte, de strafmaat. In de Verenigde Staten werden de Menendez-brothers veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf zonder de mogelijkheid voor vervroegde vrijlating. In Nederland is een dergelijke straf zeldzaam. Een levenslange gevangenisstraf wordt slechts in uitzonderlijke gevallen opgelegd, en er bestaat na 25 jaar een mogelijkheid tot herbeoordeling van de zaak met de mogelijkheid tot vrijlating. Gezien de bijzondere omstandigheden van de zaak, zoals het vermeende seksuele misbruik, zouden de Menendez-brothers in Nederland waarschijnlijk een tijdelijke gevangenisstraf hebben gekregen. 

Een spiegel van twee rechtssystemen

De zaak van de Menendez-broers is een interessante illustratie van hoe verschillende rechtssystemen omgaan met complexe strafzaken. In de Verenigde Staten werd de zaak behandeld binnen het accusatoir model, waar de jury het oordeel velde en de broers uiteindelijk werden veroordeeld voor moord met voorbedachten rade, ondanks de beschuldigingen van misbruik door hun vader. Als de zaak in Nederland was behandeld, zou de rechter actief het bewijs hebben onderzocht, zonder jury, en zouden de verzachtende omstandigheden mogelijk sterker zijn meegewogen, wat zou kunnen leiden tot een lagere straf. Bovendien zou de straf in Nederland waarschijnlijk milder zijn, aangezien er meer nadruk wordt gelegd op de context van het misdrijf en de concrete omstandigheden van het geval.

De heropening van de zaak in de Verenigde Staten, mede door nieuwe bewijzen en publieke druk, werpt vragen op over de rechtvaardigheid van de veroordeling. Dit benadrukt het verschil in de benadering van strafrecht tussen beide systemen, waarbij in Nederland rechterlijke uitspraken doorgaans definitiever zijn, terwijl in de Verenigde Staten herziening en publieke invloed een grotere rol spelen. De Menendez-zaak laat duidelijk zien hoe drastisch het strafrecht kan verschillen per jurisdictie en hoe bepaalde juridische formaliteiten invloed hebben op een vonnis. En met de heropening van deze zaak staat het Amerikaanse strafrechtsysteem voor een belangrijke keuze: blijft het trouw aan het verleden, of durft het te kiezen voor een meer humane toekomst?